بررسی ویژگی های معماری منظر روستا- شهر جماران تهران

محله جماران فعلی که در گذشته ای نه چندان دور روستایی خودکفا بوده است، به صورت ارگانیک و متناسب با شکل توپوگرافی و دسترسی به آب شکل گرفته است. با توجه به مطالعات صورت گرفته، عوامل محتوایی متعددی در ویژگی های معماری منظر روستا- شهر جماران نقش دارند. از این میان می توان به ویژگی های بافت که شامل القاء حس امنیت، تامین محرمیت، درونگرا بودن و تامین آسایش برای ساکنین است، اشاره کرد. به دلیل ساختار کالبدی- فضایی این محله، ساکنین در این محله از حس امنیت بالاتری نسبت به بافت های مدرن شهری برخوردارند. همچنین شکل گیری ارگانیک این محله و نحوه استقرار و شبکه معابر موجود در آن باعث عدم ورود ترافیک پر سروصدا و غربیه به داخل آن وحفظ آسایش می گردد. توجه به اقلیم و استفاده از مصالح ساختمانی بومی و ساختار ارگانیک (غیرهندسی و طبیعی) نیز از ویژگی های قابل توجه در این بافت است که روی ویژگی های معماری منظر محله تاثیر فراوانی داشته است. در ساخت ابنیه موجود در این محله، اقلیم بسیار مورد توجه قرار گرفته است.. آن چه که به عنوان مصالح جهت ساخت و ساز در این محله به کار گرفته می شده است، مصالح بومی منطقه یعنی غالبا سنگ و خشت بوده است. استفاده از مصالح بومی موجب وحدت و هماهنگی سطوح خارجی بناها می شده است و آن چه که در این محله توجه هر بیننده ای را به خود جلب می نماید نماهای ساده و هماهنگ ابنیه است. این محله به صورت ارگانیک شکل گرفته، از این رو راه هایی که در این محله وجود دارند راه هایی هستند که به صورت تدریجی و خود به خود شکل می گرفته اند. اغلب این گونه راه ها به شکل غیرمستقیم و پیچ در پیچ بوده اند که مناظر زیبایی خلق کرده اند. معابر از این جهت که دارای نظام و سلسله مراتب، مقیاس انسانی و تناسب ابعاد هستند، به عنوان عوامل شکل دهنده به معماری منظر محله در آمده اند. اکثر ساختمان ها دارای مقیاسی انسانی می باشند. اندازه معابر نیز از نظر طول و عرض و ارتفاع دارای مقایس انسانی هستند. هویت نیز از وجوه قابل ملاحظه در این محله ها محسوب می شود که از مجموع برخی از عوامل ذکر شده در قبل حاصل گردیده است. عناصر معماری منظر جماران نیز بر اساس نظریه ج.ب. جکسن بررسی شده اند بدین صورت که در ابتدا مطالعات تاریخی شامل سیر تحول، وجه تسمیه و اسامی تاریخی انجام شده و سایر ویژگی ها نیز از جمله سازمان فضایی، ویژگی های بافت، جزئیات معماری منظر، معابر، عناصر منظر و دید و منظر ها، طرح کاشت مورد بررسی قرار گرفتند. ساختار محله جماران با ساختار t شکل از تقاطع دو محور شرقی- غربی حسنی کیا و محور شمالی- جنوبی نیایش در محدوده هسته اولیه تشکیل شده است. این محله دارای سه نوع بافت ارگانیک روستایی، بافت کم تراکم و بافت منظم شهری است که هر یک دارای ویژگی های منظرین خاص خود هستند که در پژوهش حاضر بافت ارگانیک و متراکم روستایی هدف پژوهش بوده است. از خصوصیات محله های ارگانیک و تاریخی، فشردگی آن هاست. این فشردگی، حس محصوریت، تنوع، سرزندگی و عوض شدن پیاپی مناظر در حین حرکت را به عنوان ویژگی های منحصر بفرد معماری منظر القاء می کند. معابر جماران نیز با شکل و فرم، جداره ها و عرض و تناسبات و سلسله مراتب خود، مهمترین عامل شکل دهنده معماری منظر آن هستند. با مطالعه شبکه بندی معابر و مطالعات تاریخی مسیر های دسترسی پیاده تاریخی به سمت امامزاده قاسم و دارآباد در این محله قابل شناسایی هستند. تنوع و همجواری فعالیت ها در جماران نیز از اجزا لاینفک آن به شمار می رود. محورهای فعالیتی از شاخصه های اصلی منظرین محله هستند که تاثیر بسزایی بر آن خواهند گذاشت. از عناصر منظر محله می توان به بناهای مذهبی (شامل مسجد ، تکیه)، ابنیه ارزشمند تاریخی مانند حسینیه امام خمینی (ره)، فضاهای تاریخی، بدنه های با ارزش قدیمی اشاره کرد. توجه به این نشانه ها در طرح منظر، علاوه بر حفظ روحیه تاریخی محله، بر غنای آن مذکور می افزاید. عناصر طبیعی نیز در ارتقاء کیفیت محیطی و افزایش مطلوبیت های فضایی نقش بسزایی دارند. به درختان چنار، کوه، آب و قنات، و سنگ از عناصر شاخص طبیعی محله می توان اشاره کرد. شرایط آب و هوایی و مصالح بومی نیز تاثیر زیادی در جزئیات منظر جماران داشته است. سقف شیب دار حلبی، مصالح عمده بومی، پنجره های چوبی، ورودی های شاخص و تزئینات خاص از این ویژگی های معماری ابنیه هستند. آئین ها، مراسم و عقاید مردم نیز باعث پیدایش عناصری مانند سقاخانه و یا محل روشن کردن شمع شده که به عنوان عناصری از منظر مورد توجه هستند. تجهیز، آذین بندی و چراغانی کوچه ها در هنگام اعیاد و مراسم و نصب تصاویر شهدا و درگذشتگان محل روی دیوارهای کوچه شهید حسنی کیا به صورت یک سنت قدیمی نیز نمونه هایی از این مراسم و جزوی از منظر زنده در محله است. انواع درختان، درختچه ها، گل ها، انواع چمن و علف در کنار آب تاثیر بسزایی در کیفیت فضایی این محله دارند. جماران به دلیل داشتن آب و هوای مطلوب دارای تنوع زیادی از گیاهان بومی است. گلدان های چیده شده روی دیوارها، در ایوان ها و جلو در ورودی خانه ها با گل های بومی کاشته شده داخل آن ها، ویژگی دیگر معماری منظر محله است.